Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ (2)

Απάντηση στο σχόλιο του Πάνου

Καταρχήν θέλω να εκφράσω την χαρά μου που ένα μέλος της ομάδας ΠΔ της Αθήνας διαβάζει το blog μας. Διαβάζω ανελλιπώς το περιοδικό, τα άρθρα του Φωτόπουλου στην Ελευθεροτυπία είκοσι τόσα χρόνια τώρα, καθώς και τις παλιότερες προσπάθειες με τα περιοδικά Κοινωνία και Φύση και Δημοκρατία και Φύση.
Προεισαγωγικά και για να αποφύγω κάθε παρεξήγηση διευκρινίζω ότι θεωρώ την προσπάθεια του Τάκη Φωτόπουλου ως μια από τις σημαντικότερες διεθνώς για την συγκρότηση ενός ριζοσπαστικού κινήματος που στοχεύει στη δημιουργία μιας περιεκτικής δημοκρατίας. Ξεκαθαρίζω επιπλέον ότι δεν είμαι καστοριαδικός, εάν αυτού του είδους οι χαρακτηρισμοί έχουν κάποια σημασία. Απλούστατα στοχαστές όπως ο Καστοριάδης, ο Μπούκτσιν, αλλά και αρκετοί άλλοι αποτέλεσαν για μένα, σπουδαίους πνευματικούς οδοδείκτες που προσανατόλισαν την σκέψη μου, και με βοήθησαν, συνεχίζοντας να το κάνουν, να απεμπλακώ από δογματισμούς και προσκολλήσεις του προσωπικού μου παρελθόντος. Με αυτήν την έννοια προσεγγίζω το έργο τους και όχι από την σκοπιά του φανατικού υπερασπιστή του έργου του ενός ή του άλλου εξ αυτών.
Μετά από αυτά τα εισαγωγικά σχόλια, προχωρώ στον σχολιασμό της σύντομης απάντησης στο άρθρο μου που είχε σαν θέμα του την διαμάχη του εκλιπόντος στοχαστή με τον Φωτόπουλο, προσπαθώντας να είμαι κι εγώ όσο πιο σύντομος μπορώ.
Στο εναρκτήριο σχόλιο διατυπώνεις την άποψη ότι΄΄ ένα ετερόνομο σύστημα δεν μπορεί να έχει αυτό καθεαυτό αυτόνομες συνιστώσες΄΄ και ότι ΄΄ η αυτονομία έρχεται πάντα απ’ έξω από την ετερονομία΄΄. Θα παρακάμψω εδώ όλη την πλούσια βιβλιογραφία πάνω στο θέμα της σχετικής ή μερικής αυτονομίας του εποικοδομήματος σε συνάρτηση με την οικονομική υποδομή του εκάστοτε κοινωνικού σχηματισμού, μιάς και εντός του πλαισίου αυτής της προβληματικής τίθενται ως δεδομένες η ύπαρξη μιάς οικονομικής υποδομής και ενός εποικοδομήματος , ως χωριστών τομέων όπου η πρώτη σε τελευταία ανάλυση προσδιορίζει το δεύτερο, και με την οποία εγώ διαφωνώ.
Θα επικεντρώσω την προσοχή μου στην ίδια την σύλληψη του δεσμού ή καλύτερα της έλλειψης δεσμού που εγκαθιδρύεις μεταξύ ετερονομίας και αυτονομίας. Τις αντιμετωπίζεις ως ξεχωριστές οντότητες μη έχουσες καμία σχέση μεταξύ τους και ως αναπτυσσόμενες ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Σε αυτή την προοπτική η αυτονομία έρχεται απ’ έξω-από πού άραγε; Σε ποιο έδαφος βλασταίνει; που αναπτύσσεται; και γιατί να χτυπήσει την πόρτα της ετερονομίας; Ποιος ο λόγος να το κάνει και να μην μείνει εκεί που βρίσκεται αντί να πάει να μολυνθεί από την επαφή της με την ετερονομία; Πότε σε ποια περίοδο της ιστορίας ένα καινούργιο πρόταγμα αναπτύχθηκε έξω από το εκάστοτε ισχύον κοινωνικό σύστημα; Και τι σημαίνει στα πλαίσια του κοινωνικοϊστορικού κόσμου η άποψη της απ’ έξω εισαγωγής μιάς ιδέας, ενός κινήματος, μιάς στάσης ζωής; Ταυτολογικό πλην όμως αληθές: Ό, τι συμβαίνει εντός αυτού του πεδίου, συμβαίνει εντός αυτού του πεδίου, πέραν τούτου ουδέν, ούτε επείσακτο ούτε και παρείσακτο μπορεί να είναι.
Εάν παρά ταύτα εννοείς, στα πλαίσια μιας στρουκτουραλιστικού τύπου προσέγγισης, ότι η διάζευξη αυτονομία/ετερονομία είναι του ιδίου τύπου με εκείνες των αρσενικού/θηλυκού, ζεστού/κρύου, άσπρου/μαύρου, θετικού/αρνητικού , θεωρουμένων όλων ετούτων ως απόλυτων, κάθετων, απαράκαμπτων και πάγιων διαχωριστικών τομών, θα έλεγα ότι αυτή είναι μια καθαρά φορμαλιστική και κενή περιεχομένου λογική που δεν εξηγεί τίποτα και δεν βγάζει πουθενά.
Γιατί τότε πως θα προσεγγίζαμε την αναγέννηση, τον διαφωτισμό, τα χειραφετιστικά κινήματα του 18ου και του 19ου αιώνα, τα κινήματα της δεκαετίας του ΄60, που όλα σημάδεψαν και συνδιαμόρφωσαν το πρόσωπο του νεωτερικού κόσμου; Από πού ήρθαν; Δεν γεννήθηκαν, δεν αναπτύχθηκαν εντός του ορίζοντα της εποχής τους;
Εγώ νομίζω ότι η αυτονομία ως κίνημα, πνευματική στάση, αμφισβήτηση των ΄΄ειδώλων΄΄ της φυλής, δηλαδή της θεσμισμένης παράστασης του κόσμου και των εκμεταλλευτικών θεσμών, συνυπήρξε σε σχέση συνεχούς και δημιουργικής έντασης με την ετερονομία και την ΄΄μόλυνε΄΄ επαρκώς έτσι ώστε να μπορούμε εμείς σήμερα να διαδηλώνουμε, να εκφράζουμε τις διαφωνίες μας, να σκεφτόμαστε κριτικά και να συζητούμε για τους όρους διαμόρφωσης ενός ριζοσπαστικού κινήματος.
Όλα αυτά δεν συνιστούν μια μερική και επισφαλή, έστω, πραγμάτωση των βλέψεων για μια αυτόνομη κοινωνία; Όλα αυτά δεν παρέχουν την βάση, την έστω εύθραυστη και πάντα διαμφισβητούμενη από τις δυνάμεις του κατεστημένου, για την περαιτέρω διεύρυνση και ενδυνάμωση της προσπάθειας για μια κοινωνία ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης;
Την άποψή σου ότι η αυτονομία έρχεται απέξω από την ετερονομία, αποπειράσαι να την ενισχύσεις επικαλούμενος την σύμφωνη γνώμη των Φωτόπουλου και Καστοριάδη. Θα ήθελα να μου παραθέσεις τα συγκεκριμένα χωρία από το έργο των δύο, που αποδεικνύουν την συμφωνία τους με τα λεγόμενά σου επ’ αυτού.
Συνεχίζοντας, δηλώνεις ότι αυτό που κάνει ο Φωτόπουλος είναι να ΄΄δείχνει τις αντικειμενικές τάσεις μέσα στο σύστημα….. σε σχέση με τις υποκειμενικές τάσεις που αναπτύσσονται μέσα στην κοινωνική πάλη΄΄ και από τη σύγκρουση των οποίων ΄΄ προκύπτει κάθε φορά η κοινωνική-οικονομική πραγματικότητα΄΄ και συνεχίζεις εξάγοντας το συμπέρασμα ότι ο Φωτόπουλος εξηγεί την μετάβαση από τη φιλελεύθερη στην κρατικιστική περίοδο της νεωτερικότητας και από εκεί στη σημερινή φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, σε αντίθεση με τον Καστοριάδη, ο οποίος καταφεύγοντας, κατ’ εσέ, στην παντοδυναμία των υποκειμενικών συνθηκών και του φαντασιακού, αδυνατεί να το κάνει διότι αγνοεί την αλληλεπίδραση υποκειμενικών με τις αντικειμενικές συνθήκες.
Τα ζητήματα που ανακινούνται από την σχετική προβληματική είναι εξαιρετικά περίπλοκα και δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς να τα επιλύσει στα περιορισμένα πλαίσια ενός blog, μιάς και απαιτείται μια πολύ εκτεταμένη και συστηματική διαπραγμάτευσή τους. Παρόλα αυτά θα κάνω μερικές επισημάνσεις για να μην θεωρηθεί ότι υπεκφεύγω.
Κύριο μέλημά μας πρέπει να είναι η αποφυγή του αμαρτήματος της λήψης του ζητουμένου, το οποίο και διαπράττεται όταν από την δικαιολογημένη επιθυμία μας να κλείσουμε κάποια θεωρητικά ζητήματα στα γρήγορα, σπεύδουμε να αποδεχθούμε αβασάνιστα διαμφισβητούμενες απόψεις.
Επί του προκειμένου, η διαλεκτική αντικειμενικών-υποκειμενικών τάσεων και συνθηκών δεν είναι καμία εφεύρεση του Φωτόπουλου ούτε και η αδυναμία του Καστοριάδη οφείλεται στην άγνοια αυτής της υποτιθέμενης διαλεκτικής καθώς και στην υπερβολική βαρύτητα που αυτός αποδίδει στις υποκειμενικές συνθήκες και στο φαντασιακό. Εν πρώτοις η υπαγωγή κάποιων φαινομένων στην έννοια των αντικειμενικών συνθηκών και η αντίστοιχη υπαγωγή κάποιων άλλων κλάσεων φαινομένων στην έννοια των υποκειμενικών συνθηκών δεν είναι δεδομένη και αυτονόητη και η ίδια η διάκριση αντικειμένου/υποκειμένου είναι εν πολλοίς απόλυτη και παραπλανητική.
Διότι όλα εκείνα που συνιστούν αντικειμενικές συνθήκες και τάσεις δεν είναι τίποτα παραπάνω από ιδέες, αξίες, βλέψεις, αποτελέσματα διαπάλης των τάξεων, που ενσωματώθηκαν στους θεσμούς και στο γενικότερο κοινωνικό-οικονομικό-πολιτικό-

πολιτιστικό περιβάλλον εντός του οποίου καλούνται να δράσουν τα σημερινά υποκείμενα-άτομα, ομάδες, στρώματα, τάξεις- δηλαδή δεν είναι τίποτα παραπάνω από την δράση των υποκειμένων προγενεστέρων περιόδων, και μέσα σε αυτό το έτσι διαμορφωθέν περιβάλλον καλούνται να ενεργοποιηθούν τα σημερινά υποκείμενα. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει υποκείμενο και αντικείμενο, αλλά ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί με την χρήση των όρων, την λειτουργία τους, και με το τι πραγματικά σημαίνουν. Ακόμη ριζικότερα οι ίδιοι οι όροι αντικείμενο, υποκείμενο, τάση, κουβαλούν μια βαριά ιστορία, κι απαιτείται μια εξαντλητική εργασία διαύγασης προτού αποφασίσουμε να τους χρησιμοποιήσουμε. Παραδείγματον χάριν τι είναι ένα αντικείμενο, πως συγκροτείται, πως προσλαμβάνεται από ένα υποκείμενο, που είναι με τη σειρά του τι, τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάτι συνιστά μια τάση, ιδίως ΄΄αντικειμενική τάση΄΄κλπ, κλπ. Εάν με αντικειμενική τάση εννοούμε την κυρίαρχη ροπή, κλίση, διάθεση, την επικρατούσα στην υπό εξέταση χωροχρονική περίοδο, τότε θα πρέπει να ξέρουμε ή να πιστεύουμε ότι ξέρουμε τι σημαίνει ο προσδιορισμός κυρίαρχη ή επικρατούσα, ποιος αποφάσισε ότι αυτή η συγκεκριμένη τάση είναι η επικρατούσα και με ποια κριτήρια, διότι σε κάθε κοινωνικό περιβάλλον υπάρχουν περισσότερες από μια τάσεις, και διαφορετική είναι η αξιολόγηση της βαρύτητάς τους από διαφορετικούς παρατηρητές.
Προσέτι η όλη συζήτηση παραπέμπει και στη διαμάχη σχετικά με το επαναστατικό στοιχείο στη σκέψη του Μαρξ, δηλαδή με τον τονισμό της ανθρώπινης δραστηριότητας, ως δημιουργού της ιστορίας μέσα σε καθορισμένες συνθήκες. Η ιδέα αυτή τι σημαίνει; Ή ότι η κάθε ιστορική δραστηριότητα λαμβάνει χώρα σε ένα δεδομένο χώρο, σε δεδομένες περιστάσεις κλπ, με δυο λόγια υπό αναγκαίες συνθήκες, οι οποίες ταυτοχρόνως την περιορίζουν, αλλά αν το πούμε αυτό προφανώς και κομίζουμε γλαύκα εις Αθήνας, επειδή η προφάνεια της διαπίστωσης την καθιστά τετριμμένη- ή ότι αυτές οι καθορισμένες συνθήκες είναι και καθοριστικές, δηλαδή εκτός από αναγκαίες είναι και επαρκείς, το οποίο και αποτελεί την ιδέα του Μαρξ και το οποίο εφόσον αληθεύει, μετατρέπει σε ανοησία την ιδέα ότι οι άνθρωποι είναι οι δημιουργοί της ιστορίας, η οποία εν τοιαύτη περιπτώσει καθίσταται μια τερατώδης ντετερμινιστική αλληλουχία και συνακόλουθα οι ιδέες: αλήθεια/αξία/επιλογή/ευθύνη μετατρέπονται σε απλές αυταπάτες, αδιαφανείς για τους ίδιους τους φορείς τους.
Όσο για τις αντικειμενικές τάσεις που εσύ θεωρείς ότι ο Φωτόπουλος δείχνει μέσα στο σύστημα της καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς δυστυχώς δεν βλέπω καμία νέα προσέγγιση πέρα από τις κοινοτοπίες περί δήθεν αλληλεξάρτησης μεταξύ αντικειμενικών-υποκειμενικών συνθηκών, που εμείς οι νέοι της μεταπολίτευσης τις βρίσκαμε ήδη στα χοντροκομμένα εισαγωγικά εγχειρίδια στο μαρξισμό λενινισμό των εκδόσεων της Σύγχρονης Εποχής.
Έρχομαι τώρα στην κριτική που ασκείς στο καστοριαδικό φαντασιακό, και στην δήθεν καταφυγή του στην παντοδυναμία των υποκειμενικών συνθηκών που άλλωστε δείχνεις να τις εξισώνεις στη σκέψη σου με αυτό.
Πρόκειται για γνωστή κατηγορία από το παρελθόν, με τον Μάρει Μπούκτσιν να πρωταγωνιστεί σε αυτήν και την δική του φιλοσοφία περί διαλεκτικού νατουραλισμού στην οποία κάποτε είχε εξάλλου ασκήσει κριτική, και πολύ σωστή κατά την γνώμη μου, και ο Φωτόπουλος. Τώρα βέβαια την αναπαράγουν με μεγάλη άνεση και οι Φωτόπουλος-Κουμεντάκης.
Εάν θέλουμε να μιλήσουμε λοιπόν για παρανόηση, εδώ είναι ο κατάλληλος τόπος για να την ανακαλύψουμε. Και εξηγούμαι. Ο Καστοριάδης ουδέποτε εξίσωσε τις υποκειμενικές συνθήκες με το φαντασιακό ούτε άλλωστε απέδωσε παντοδυναμία στις υποκειμενικές συνθήκες. Άλλο πράγμα έλεγε ο μακαρίτης. Όσο πιο συνοπτικά μπορώ, γιατί ανοίγουμε τεράστια θέματα εδώ.
Για τον Καστοριάδη λοιπόν, το κοινωνικό είναι τελείως άλλο πράγμα από τα υποκείμενα και τελείως άλλο πράγμα από πολλές διυποκειμενικότητες. Μόνο μέσα και χάρη στο κοινωνικό ένα υποκείμενο είναι δυνατό. Το κοινωνικό είναι ανώνυμο συλλογικό πάντοτε ήδη θεσμισμένο, εντός και δια του οποίου μπορούν να εμφανιστούν υποκείμενα που άλλωστε τα ξεπερνά απεριόριστα και περιέχει καθ’ εαυτό μια δημιουργό δύναμη (μια vis formandi) που δεν μπορεί να αναχθεί στη συνεργασία των ατόμων ή στα αποτελέσματα της διυποκειμενικότητας.
Για τον Καστοριάδη αυτό που βρίσκεται στην καρδιά κάθε κοινωνικού-ιστορικού σχηματισμού είναι το σύμπλεγμα ή το μάγμα των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών , μέσα στις οποίες και μέσα από τις οποίες οργανώνεται και οργανώνει τον κόσμο του. Ένας κοινωνικός-ιστορικός σχηματισμός συγκροτείται αυτοθεσμιζόμενος κι αυτό σημαίνει κατά πρώτο λόγο, εγκαθιδρύοντας ένα μάγμα κοινωνικών, φαντασιακών σημασιών, δηλαδή σημασιών μη αναγώγιμων σε ένα ΄΄πραγματικό΄΄ ή σε οποιοδήποτε ΄΄ορθολογικό΄΄. Η αντίθεση αντικείμενο/υποκείμενο ή αντικειμενικές/υποκειμενικές συνθήκες είναι δευτερογενής και παράγωγη της θέσπισης των πρωταρχικών φαντασιακών σημασιών.
Περνάω τώρα στην εκτίμησή σου ότι έχω λάθος που ισχυρίζομαι ότι ο Φωτόπουλος βασίζει την ανάλυσή του σε κάποιες νομοτέλειες.
Σταχυολογώ, χάριν συντομίας, αποσπάσματα από άρθρα του Τ.Φωτόπουλου στην Ελευθεροτυπία:
1)σε άρθρο της 28/3/09 διαβάζουμε ΄΄Από τη στιγμή όμως που όλες οι χώρες άρχισαν να ενσωματώνονται στη νέα διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς…τα οικονομικά της αποτελεσματικής ζήτησης αναπόφευκτα αντικαταστάθηκαν από τα οικονομικά της προσφοράς. Αναπόφευκτα, διότι η ανάπτυξη άρχισε αυξανόμενα να στηρίζεται στην εξωτερική αγορά….΄΄
2)σε άρθρο της 11/10/08 ΄΄Τέλος κατά τη Τρίτη άποψη που υποστηρίζουμε η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε ιδεολογία ούτε απλή αλλαγή πολιτικής που επιβλήθηκε από τους νεοφιλελεύθερους σε συνεργασία με κάποιους κακούς σοσιαλδημοκράτες. Αντίθετα αντανακλά δομικές αλλαγές μέσα στη διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς(κυρίως τη δημιουργία και μαζική επέκταση των πολυεθνικών επιχειρήσεων που οδήγησε στο -άτυπο αρχικά – άνοιγμα και απελευθέρωση των αγορών που στη συνέχεια θεσμοποιήθηκε) οι οποίες σε συνδυασμό με την αλλαγή των υποκειμενικών συνθηκών…κλπ,κλπ΄΄. Σημείωση: Εδώ, όπως και στις περισσότερες αναλύσεις άλλωστε, έχουμε και επανάκαμψη του εξηγητικού μαρξιστικού σχήματος υποδομής/εποικοδομήματος ή κάνω λάθος;
3)σε άρθρο της 17/6/00 ΄΄Όμως η ίδια η δημιουργία, καθώς και η επέκταση, των επιχειρήσεων αυτών δεν ήταν παρά το αποτέλεσμα της δυναμικής της οικονομίας της αγοράς που εγκαθιδρύθηκε δύο περίπου αιώνες πριν. Το να μιλά επομένως κανείς σήμερα για την επιβολή αποτελεσματικών ελέγχων πάνω στη δραστηριότητα του διεθνούς κεφαλαίου για χάρη της εργασίας και του κεφαλαίου…είναι σαν να απαιτεί να περιοριστεί η δυναμική του ίδιου του συστήματος….΄΄
Δεν νομίζω ότι έχει νόημα να συνεχίσω έτσι επί μακρόν. Τα παραπάνω αρκούν. Υπενθυμίζω ότι στο άρθρο μου ήμουν πολύ προσεκτικός κάνοντας λόγο ΄΄ για αναλύσεις που εμφορούνται από νομοτελειακού τύπου συνδηλώσεις΄΄. Μήπως πρέπει να το ξανασκεφτώ και να μιλήσω για ολική επαναφορά του ντετερμινισμού ; Το σχήμα σύμφωνα με το οποίο εάν εμφανιστούν κάποιες αρχικές συνθήκες και όροι τίθεται σε λειτουργία μια δυναμική αναπόφευκτη και αναπόδραστη διαφέρει ελάχιστα έως σχεδόν καθόλου από εκείνο στο οποίο δεν λαμβάνεται καν υπόψη η τυχαιότητα της εμφάνισης κάποιων αρχικών παραγόντων αλλά όλοι οι όροι εντάσσονται σε μια καθολική αιτιακή αλύσσωση. Αναπότρεπτα, για να κάνουμε κι ένα λογοπαίγνιο, η πρώτη λογική, ως πρωτοξάδερφη της δεύτερης, θα ολισθήσει σταδιακά στην αγκαλιά εκείνης.
Γιατί δηλαδή να ξεκινήσουμε την ντετερμινιστική μας κούρσα δυό αιώνες πριν στην φάση εγκαθίδρυσης της οικονομίας της αγοράς και να μην πάμε πολύ μακριά την βαλίτσα μέχρι και την στιγμή της μεγάλης έκρηξης και να πούμε ότι άπαξ και δημιουργήθηκαν οι τάδε αρχικές συνθήκες, ο κβαντικός κυματισμός του κενού ας πούμε, όλα τα υπόλοιπα προέκυψαν αναπότρεπτα;
Ας μην το παρακάνουμε όμως και ας περιοριστούμε στην πολύ σημαντική όντως φάση για την οικονομία της αγοράς που συνιστά η μετάβαση από τον εμπορευματικό στον βιομηχανικό καπιταλισμό.
Τι απαιτεί αυτή; Δυό βασικά πράγματα. α) ένα προλεταριάτο που να μην έχει που την κεφαλήν κλίναι και θα είναι υποχρεωμένο να πουλήσει την εργατική του δύναμη στις φάμπρικες για 16 ώρες την ημέρα, β)μια εμπορευματική αστική τάξη, συνήθως εφοπλιστές και δουλέμποροι και γ)κεφάλαια που θα τα χρησιμοποιήσουν οι αστοί για να αγοράσουν μηχανήματα, πρώτες ύλες, κτίρια και για να μισθώσουν την εργατική δύναμη των προλετάριων
Ενώ λοιπόν στο Λίβερπουλ οι εφοπλιστές και δουλέμποροι επενδύουν στη βιομηχανία τα κεφάλαια που έχουν αντλήσει από το εμπόριο, λίγο μακρύτερα στη Νάντη οι εκεί 300 οικογένειες εφοπλιστών και δουλεμπόρων που διακρίθηκαν ως επιτυχημένοι και οξυδερκείς έμποροι, χρησιμοποίησαν τα κεφάλαιά τους για να κατασκευάσουν οικοδομήματα γι’ αυτούς τους ίδιους, μιμούμενοι τη Βενετία και το Άμστερνταμ. Κάλεσαν εφευρέτες για να δημιουργήσουν τη νήσο Φεϊντάου, όπου έκτισαν τα μέγαρά τους, και την αποκάλεσαν μικρή Ολλανδία. Παρ’όλα αυτά, στο Σατομπριάν 50 χιλιόμετρα μακριά υπήρχε σίδηρος και θα μπορούσαν να είχαν βρει κάρβουνο.
Αυτό το παράδειγμα κάνει ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχει αποφασιστικός καθορισμός του κοινωνικού από το οικονομικό. Μελετώντας την γένεση του βιομηχανικού καπιταλισμού διαπιστώνουμε ήδη στις αρχικές συνθήκες την ύπαρξη και τη δράση αστάθμητων παραγόντων. Ποιοί είναι αυτοί; 1) Για να βρεθούν διαθέσιμα εργατικά χέρια για τις φάμπρικες πρέπει οι γαιοκτήμονες να διώξουν τους αγρότες από τους κλήρους τους και να τους αποστερήσουν από τις κοινοτικές γαίες με τους νόμους περί περίφραξης των γαιών. Αλλά αυτή είναι μια διαδικασία που εξελίσσεται ταυτόχρονα και κατά τύχη, δηλαδή συ(ν)-βαίνει, 2)Επιθυμία, βλέψη των εμπόρων να επενδύσουν τα χρήματά τους σε μηχανήματα και όχι σε μέγαρα και γι αυτό απαιτείται οι συνολικές πολιτισμικές συνθήκες να επιτρέπουν σε κάποιους ανθρώπους να εκμεταλλευτούν κάποιες τεχνικές εφευρέσεις για να κερδοσκοπήσουν. Ανάλογες τεχνικές εφευρέσεις είχαν γίνει και κατά την αρχαιότητα ή στην Κίνα, χωρίς όμως να εμφανιστεί ο καπιταλισμός. Πως θα μπορέσει λοιπόν κάποιος να αποδώσει ρόλο πρωταρχικής αιτιότητας στο οικονομικό; Πως μπορούμε να μιλήσουμε καν για αιτιότητα; Μας είναι αδύνατο ακόμη και να θεωρήσουμε την οικονομία σαν παράγοντα διαχωρίσιμο από την υπόλοιπη κοινωνία. Και εάν δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτές τις κατηγορίες ήδη από την κρίσιμη πρωταρχή πως μπορούμε να το κάνουμε σε μεταγενέστερα στάδια;
Θα ολοκληρώσω με την κριτική που ασκήθηκε σε κάποιες πολιτικές θέσεις του Καστοριάδη.
1)Θεωρήθηκαν αμφιλεγόμενες οι πολιτικές του θέσεις σε σχέση με τα Δεκεμβριανά του ΄44. Εκείνο που ενόχλησε ήταν ότι τα είχε χαρακτηρίσει ως απόπειρα πραξικοπήματος από το ΚΚΕ.
Και ερωτώ τώρα εγώ. Δεν ήταν; Τι ήταν τα Δεκεμβριανά, κάποια γνήσια, λαϊκή επανάσταση ή κάποιο επαναστατικό κίνημα; Παρεμπιπτόντως η κατάταξη του ΚΚΕ στην ΄΄αντισυστημική΄΄ μπάντα του πολιτικού φάσματος, είναι το ίδιο αμφιλεγόμενη πολιτική θέση ή πρέπει να θεωρήσουμε ότι δικαιώθηκε πλήρως από την στάση αυτού του κόμματος στα πρόσφατα Δεκεμβριανά του 2008;
2)Επανειλημμένα ο Φωτόπουλος έχει μεμφθεί τον Καστοριάδη ότι απαλλάσσει την οικονομία της αγοράς από την ευθύνη που έχει για την καταστροφή του Νότου μετατοπίζοντάς την στις φαντασιακές σημασίες που αναπτύχθηκαν στο Νότο. Αναρωτιέμαι: η καταστροφική επίδραση της εξάπλωσης του καπιταλισμού πάνω στις κοινότητες του Νότου έρχεται σε σύγκρουση ή αναιρεί την καστοριαδική διάγνωση για τις άλλου είδους φαντασιακές θεσμίσεις των εν λόγω κοινωνιών; ή μήπως οι δύο θέσεις λειτουργούν συμπληρωματικά και ενισχύουν η μία την άλλη;
Δηλαδή η διαπίστωση ότι οι Αφρικανοί που δουλεύουν στα δυτικά εργοτάξια της πατρίδας τους τρεις ημέρες την εβδομάδα και αφού κερδίσουν αρκετά χρήματα για να αγοράσουν τρόφιμα ή δώρα για τα μέλη της οικογένειάς τους, επιστρέφουν στο χωριό τους, έρχεται σε σύγκρουση με το γεγονός της εξάπλωσης της οικονομίας ανάπτυξης στην αφρικάνικη ήπειρο; Κι αυτό σημαίνει ότι όποιος διαπιστώνει αυτήν την συμπεριφορά απαλλάσσει τον καπιταλισμό από τις ευθύνες του;
3)Σφοδρή κριτική έχει υποστεί και η θέση του Καστοριάδη για την μετατροπή της παγκόσμιας οικονομίας σε ΄΄πλανητικό καζίνο΄΄, διότι όπως εκείνος υποστήριζε ΄΄ αυτό που γίνεται αυτή τη στιγμή με το χάος που υπάρχει στην διεθνή οικονομία.. δεν είναι σε όφελος της καπιταλιστικής τάξης αλλά εκφράζει την αδυναμία της να κατευθύνει το ίδιο της το σύστημα΄΄. Ο Φωτόπουλος αντέτεινε ότι το χάος αυτό δεν είναι παρά η συνέπεια της απελευθέρωσης των αγορών και κυρίως της αγοράς κεφαλαίου η οποία κάθε άλλο παρά αθέλητη ήταν αλλά αντίθετα ικανοποιεί απόλυτα τις ανάγκες της σημερινής διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς.
Ερωτώ: Αποκλείεται τα αποτελέσματα και οι συνέπειες των ενεργειών των κοινωνικών ομάδων και τάξεων να υπερβαίνουν τις προθέσεις και τους σκοπούς τους; Και αυτό είναι ένα φαινόμενο περιστασιακό ή συμβαίνει κατ’ εξακολούθηση στην ιστορία;
Αλλά η αντιπαράθεση των δύο απόψεων επ’ αυτού του ζητήματος απαιτεί πολύ περισσότερο χώρο και ξεπερνά κατά πολύ τις αντοχές, που ήδη έχω καταχραστεί, των φίλων χρηστών και συντρόφων ετούτου εδώ του χώρου.

Φιλικά
Προς τον Πάνο και τα μέλη της ομάδας ΠΔ Αθήνας

Αίσωπος